ZAMBİYA’DA ŞARBON HASTALIĞI

08 Aralık 2023 Cuma

1 Kasım 2023 tarihinde, Zambiya Ulusal Odak Noktası insanlarda şarbon salgını görüldüğünü DSÖ'ye bildirmiştir.20 Kasım 2023 itibarıyla, Zambiya'nın 10 ilinin dokuzundaki 116 ilçenin 44'ünden dört ölüm (CFR %0,6) dahil olmak üzere 684 şüpheli insan vakası bildirilmiştir.

 

Özet Olarak Durum

1 Kasım 2023 tarihinde, Uluslararası Sağlık Tüzüğü (UST) Zambiya Ulusal Odak Noktası insanlarda şarbon salgını görüldüğünü DSÖ'ye bildirmiştir. İlk insan vakaları 5 Mayıs 2023'te Güney Eyaleti'nin Sinazongwe Bölgesi'ndeki Dengeza Sağlık Merkezinden bildirilmiştir. Aynı dönemde, çevredeki bölgelerde evcil (sığır ve keçiler) ve yabani hayvanların (hipopotami) bilinmeyen bir nedenden dolayı öldüğü bildirilmiştir. Haziran 2023'te Sinazongwe Bölgesi'nin Kanchindu ve Siameja veteriner kamplarında insan ve hayvan vakaları bildirilmiştir. Yirmi altı insan vakasında, üç yabani su aygırı karkasının etini tükettikten sonra yüzlerinde, kollarında ve parmaklarında yaralar oluştuğu görülmüştür. İlk insan vakası 16 Haziran 2023 tarihinde bildirilmiş ve Lusaka Merkez Veteriner Araştırma Enstitüsü'nde (CVRI) kültür örenğiyle laboratuvar tarafından doğrulanmıştır. 20 Kasım 2023 itibarıyla, Zambiya'nın 10 ilinin dokuzundaki 116 ilçenin 44'ünden, dördü ölümlü olmak üzere 684 şüpheli insan vakası bildirilmiş olup Vaka Ölüm Oranı (CFR) %0,6'dır. Sinazongwe bölgesi 287 vaka (toplam 684 vakanın %42'si) ve iki ölümle (toplam dört ölümün %50'si) hastalığın merkez üssü konumundadır. En çok etkilenen iller Güney (370 vaka; %54), Batı (88; %13), Lusaka (82; %12), Doğu (66; %10) ve Muchinga (47; %7) İlleridir. Semptomatik vakaların çoğu epidemiyolojik olarak teyit edilmiş vakalarla ilişkilendirilmiş ve test edilmemiştir. Daha önce benzeri görülmemiş bu salgın, ülkenin 10 ilinden dokuzunu kapsayan ilk büyük vaka durumuna işaret etmektedir. Zambiya'da rapor edilen en son büyük ölçekli salgın 2011 yılında toplam 511 şüpheli vaka ile meydana gelmiştir. Aktif sürveyans, vaka yönetimi, laboratuvar teşhisi, sağlığın teşviki ve Risk İletişimi ve Toplum Katılımı (RCCE), et denetimi ve hayvan aşılaması gibi hem insan hem de hayvan tarafında müdahale faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Şarbon, Bacillus anthracis adlı bir bakterinin neden olduğu ve tipik olarak geviş getiren hayvanları (inek, koyun ve keçi gibi) etkileyen zoonotik bir hastalıktır. Bakteri, semptomlardan sorumlu olan ve pulmoner formda yüksek ölüm oranına neden olan son derece güçlü toksinler üretmektedir. İnsanlar hastalığa enfekte hayvanlardan veya kontamine hayvan ürünlerinden yakalanabilmektedir. Tespit edilen tüm insan vakalarının hastaneye yatırılması gerekmektedir.  Çiftlik hayvanları ve insanlar için sınırlı miktarda aşı mevcuttur. Zambiya içinde yayılma riski, iller içinde ve arasında sınırsız hayvan hareketi ve karkaslar nedeniyle yüksek olarak değerlendirilmektedir. Zambiya ile komşu ülkeler (Angola, Botsvana, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Malavi, Mozambik, Namibya, Tanzanya, Uganda ve Zimbabve gibi) arasında hem hayvanların hem de insanların sık sık hareket etmesi nedeniyle bölgesel düzeydeki risk de yüksek olarak değerlendirilmektedir.

Durum Açıklaması

1 Kasım 2023'te Zambiya UST Ulusal Odak Noktası insanlarda şarbon salgını görüldüğünü DSÖ'ye bildirmiştir. İlk insan vakaları 5 Mayıs 2023'te Güney Eyaleti'nin Sinazongwe Bölgesi'ndeki Dengeza Sağlık Merkezinden bildirilmiştir. Aynı dönemde, çevre bölgelerdeki evcil (sığır ve keçiler) ve yabani hayvanların (hipopotami) bilinmeyen bir nedenden dolayı öldüğü bildirilmiştir. Zambiya tipik olarak her yıl sporadik şarbon vakaları bildirirken, araştırmalr Eylül 2022'den Ocak 2023'e kadar Dengeza Sağlık merkezinde insanlarda 42 şüpheli şarbon vakasının kaydedildiğini ortaya koymuştur. Tüm vakalar sağlık tesislerine cilt yaraları ve ülserlerle başvurmuş ve bazılarında spesifik olmayan semptomlar (örn. bulantı, kusma, nefes almada zorluk) gelişmiştir. Araştırma sırasında insan numuneleri toplanmış ve test için Lusaka Merkez Veteriner Araştırma Enstitüsü'ne (CVRI) gönderilmiştir. Toplanan ve kültürle test edilen ilk örnekler şarbon açısından negatif çıkmıştır.

Haziran 2023'te Sinazongwe bölgesinin Kanchindu ve Siameja veteriner kamplarında insan ve hayvan vakaları bildirilmiştir.  Yirmi altı insan vakasında, üç yabani su aygırı karkas eti tükettikten sonra yüzlerinde, kollarında ve parmaklarında yaralar oluşmuştur. İlk insan vakası 16 Haziran 2023 tarihinde bildirilmiş ve Lusaka CVRI'de kültür yoluyla laboratuvar tarafından doğrulanmıştır. Hayvanlar tarafında, Sinazongwe bölgesinde 65.000 (30.000 sığır ve 35.000 keçi) hastalığa duyarlı nüfustan, serbest gezine  kapsamlı geleneksel yönetim altındaki sığır (10) ve keçi (3) dahil 13 evcil hayvan şarbon şüphesiyle ölmüştür. Lusaka CVRI'de kültür yoluyla test edilen sığır ve keçi örnekleri 17 Temmuz 2023 tarihinde şarbon pozitif çıkmıştır. 1 Kasım'a kadar diğer Güney, Kuzeybatı ve Batı illerinde hayvanları ve insanları etkileyen şarbon salgınları rapor edilmiştir.

20 Kasım 2023 itibarıyla, Zambiya'nın 10 ilinin dokuzundaki 116 ilçenin 44'ünden dört ölüm (CFR %0,6) dahil olmak üzere 684 şüpheli insan vakası bildirilmiştir. Sinazongwe bölgesi 287 vaka (toplam 684 vakanın %42'si) ve iki ölüm (toplam dört ölümün %50'si) ile merkez üssüdür.  En çok etkilenen iller Güney (370 vaka; %54), Batı (84; %12), Lusaka (82; %12), Doğu (66; %10) ve Muchinga (47; %7) İlleridir. Semptomatik vakaların çoğunluğu epidemiyolojik olarak teyit edilmiş vakalarla ilişkilendirilmiş ve test edilmemiştir.

Hayvanlar tarafında ise 21 Kasım 2023 itibarıyla, Doğu, Güney ve Batı illerindeki 11 ilçede 568 evcil ve yabani hayvan vakası bildirilmiş olup bunların (344; %61)'ü Güney ilinde, (132; %23)'si Muchinga ilinde ve (62, %11)'si Batı ilinde meydana gelmiştir. Doğu ve Güney illerinde başta suaygırları olmak üzere yabani hayvanlarda vakalar bildirilmiştir.

Bu salgın, ülkenin 10 ilinden dokuzunu kapsayan ilk büyük vakaya işaret etmektedir. Daha önceki salgınlar Kuzeybatı ve Batı illeriyle sınırlı kalmış ve yıllar içinde tek tük vakalar görülmüştür. Zambiya’nın, 2017 yılında Batı Eyaleti'nde ve 2016 ve 2011 yıllarında Doğu Eyaleti'nde hem insanlarda hem de hayvanlarda şarbon salgınları bildirdiği dikkat çekmektedir.

Şekil 1. 20 Kasım 2023 itibarıyla Zambiya’da Şarbon vakalarının illere göre dağılımı

 

 

Epidemiyoloji

Şarbon, Bacillus anthracis adı verilen spor oluşturan bakterinin neden olduğu bir hastalıktır. Geviş getiren hayvanları (inek, koyun ve keçi gibi) etkileyen bir zoonozdur (hayvanlardan insanlara bulaşabilen hastalık). Şarbon tipik olarak hayvandan hayvana veya insandan insana yayılmaz.  Şarbon sporları kontamine hayvan ürünlerinden alındığında, solunduğunda ya da deri sıyrıkları veya kesikleri yoluyla vücuda girdiğinde filizlenebilir, çoğalabilir ve toksin üretebilir.

Maruziyetin türüne bağlı olarak, birkaç saat ila üç hafta içinde bireyler şarbonun üç klinik tablosundan birini gösterebilir.

Kutanöz veya deri şarbonu, maruz kalan bölgede hızla siyah bir yaraya dönüşen kaşıntılı bir şişlikle kendini gösteren en yaygın hastalıktır. Bazı kişilerde daha sonra baş ağrısı, kas ağrıları, ateş ve kusma gelişir.

Gastrointestinal şarbon, gıda zehirlenmesine benzer başlangıç semptomlarına neden olur, ancak şiddetli karın ağrısı, kan kusma ve şiddetli ishale neden olacak şekilde kötüleşebilir.

En ciddi tablo olan akciğer şarbonu, başlangıçta soğuk algınlığı semptomlarına sahiptir ancak hızla ciddi solunum güçlüklerine ve şoka ilerleyebilir. Tanı, polikrom metilen mavisi ile boyanmış kan yaymaları, polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) veya enzime bağlı immünosorbent testi (ELISA) ile konulabilir. Tespit edilen tüm insan vakaları için hastaneye yatış gereklidir. Maruz kalan bireyler profilaktik tedavi alabilirler. Antibiyotikler, özellikle penisilin, bu hastalığa karşı etkilidir. Hızlı tedavi, vaka ölüm oranını <%1'e düşürebilir. Çiftlik hayvanları ve insanlar için de sınırlı miktarda aşı mevcuttur.  İnsan aşıları, olası mesleki maruziyeti olanlarla sınırlıdır.

Halk Sağlığı Yanıtı

Müdahale faaliyetleri hem insan hem de hayvan tarafında gerçekleştirilmiştir.

Hayvanlar için alınan önlemler

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü'nün (FAO) desteğiyle çiftlik hayvanlarının aşılanması devam etmektedir. 19 Kasım 2023 tarihine kadar toplam 338.000 doz şarbon aşısı dağıtılmıştır. Aşılama kampanyaları, salgının merkez üssü olan Sinazongwe ilçesinde başlatılmış ve etkilenen diğer ilçelere de yayılmıştır. Sağlık Bakanlığı ve Yerel Yönetim Bakanlığından oluşan ortak bir Tek Sağlık görev gücü, hayvanlarda ve insanlarda vaka bulma çalışmalarını yürütmektedir. Veterinerlik departmanı tarafından et denetimi artırılmıştır.  Buna ek olarak, Yaban Hayatı ve Parklar Dairesi, yasadışı hayvan hareketlerini izlemek ve karkasların uygun şekilde imha edilmesini sağlamak için devriyeler düzenleyerek aktif olarak yer almıştır. DSÖ, aşılama gibi hayvan sağlığı faaliyetleri konusunda FAO ve Tarım Bakanlığı ile yakın işbirliği içinde çalışmaktadır.

İnsanlar için uygulanan eylemler

DSÖ, aşağıdaki faaliyetlerde Sağlık Bakanlığı'nı desteklemekte ve onunla yakın işbirliği içinde çalışmaktadır.

Vaka yönetimi için, sağlık çalışanları potansiyel vakaları erkenden tespit etme kapasitelerini artırmak için oryantasyona tabi tutulmuştur. Olay bazlı sürveyans (EBS) ve erken tespit mekanizmalarının güçlendirilmesi için çaba gösterilmiştir. Kamuoyu duyarlılığının yanı sıra temel tıbbi malzemelerin sağlanmasına öncelik verilmiştir. Temaslı takibi de dahil olmak üzere sağlık tesislerinde ve topluluklar içinde aktif sürveyans devam etmektedir.

Mezbahalarda ve kasap dükkanlarında et denetimleri yapılmaktadır. Şarbon vakalarında potansiyel bir artış öngörülerek ilçelere ek sağlık personelinin seferber edilmesi de dahil olmak üzere hazırlık planları mevcuttur. Ayrıca, illerdeki uygulayıcılara yönelik özel eğitim oturumları, illerdeki vaka yönetimi yeterliliğini geliştirmeyi amaçlamaktadır.

Laboratuvar, teşhis için birleşik bir Tek Sağlık yaklaşımı altında çalışmaya devam etmektedir. Eksiklikler nedeniyle laboratuvar reaktifleri için tedarik çalışmaları devam etmektedir. Güvenliği sağlamak için dezenfeksiyon ve dekontaminasyona yönelik katı protokoller devam etmektedir.

Sağlık Bakanlığı'nın basın brifingleri, sosyal medya kampanyaları, radyo yayınları ve bilgilendirici broşür ve posterlerin dağıtımı da dahil olmak üzere kapsamlı sağlık teşviki ve Risk İletişimi ve Toplum Katılımı (RCCE) faaliyetleri devam etmektedir.

DSÖ Risk Değerlendirmesi

Şarbon Zambiya'da endemik olup genellikle Mayıs ve Ocak ayları arasında görülmekte ve kurak mevsimin sonuna doğru (Ekim ve Kasım ayları arasında) zirve yapmaktadır. Her yıl ülke genelinde hayvanlarda ve insanlarda sporadik vakalar bildirilse de, 511 şüpheli insan vakasının görüldüğü 2011 yılından bu yana mevcut salgın gibi büyük ölçekli bir salgın bildirilmemiştir.

Salgın Zambezi, Kafue ve Luangwa nehirlerinin havzasında yer alan iller boyunca yayılmakta olup, bu nehirlerin aynı zamanda Zimbabve'deki Kariba Gölü, Mozambik'teki Kahora Bassa ve Malawi Gölü'ne akması nedeniyle ek bir sorun teşkil etmekte ve komşu ülkelere şarbon bulaşma riski artmaktadır.

Zambiya'nın etkilenen diğer bölgeleri ve illeri Haziran 2023'ten bu yana sporadik şüpheli vakalar ve ölümler bildirmiştir. Buna ek olarak, Bacillus anthracis bakterisi çevrede onlarca yıl hayatta kalabilen yüksek dirençli sporlar oluşturabilir.

Bilinen nüfusun, aniden ölen hayvanların karkaslarını ellediği ve enfekte hayvanların etini yediği ve bunun sonucunda deri ve mide-bağırsak şarbonuna maruz kaldığı düşünüldüğünde, insan sağlığı için risk yüksektir.

Aniden ölen hayvanların karkaslarının taşınması ve enfekte hayvanların etlerinin yenmesi ve bunun sonucunda ortaya çıkan deri ve gastrointestinal şarbon nedeniyle bilinen nüfusun çoklu maruziyetleri göz önüne alındığında, insan sağlığı için risk yüksektir.

Olayın Zambiya içinde yayılma riski, iller içinde ve arasında sınırsız hayvan hareketi ve karkaslar nedeniyle artmıştır. Eylül 2023'ten bu yana, etkilenen ilçelerin sayısında önemli bir artış olmuştur. Ayrıca, düşük şüphe endeksi, sosyo-kültürel normlar, toplum direnci, şarbon bulaşmasına ilişkin sınırlı toplum bilgisi, yüksek düzeyde yoksulluk ve gıda güvensizliği, mevcut aşı ve laboratuvar reaktiflerinin yetersizliği, yetersiz karkas imhası ve dekontaminasyon uygulamaları şarbon salgınının kontrol altına alınmasını önemli ölçüde engellemektedir.

Çiftçiler, hayvan pazarlarının yöneticileri ve kasaplar da dahil olmak üzere, büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği ve işlenmesiyle ilgilenen yerel topluluklarla sağlam bir etkileşim eksikliği söz konusudur. Bu topluluklar arasında geçim kaynaklarını kaybetme korkusu genellikle şarbon hastalığına yakalanma endişesinden daha ağır basmaktadır. Ülkedeki eş zamanlı halk sağlığı acil durumları (kolera, kızamık, COVID-19) nedeniyle Zambiya'da yetersiz kontrol kapasitesi riskinin yüksek olduğu düşünülmektedir ve bu durum ülkenin mevcut şarbon salgınına yeterli şekilde müdahale etmek için insani ve mali kapasitelerini sınırlamaktadır.

Zambiya ile komşu ülkeler (Angola, Botsvana, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Malavi, Mozambik, Namibya, Tanzanya, Uganda ve Zimbabve gibi) arasında hem hayvanların hem de insanların sık sık hareket etmesi nedeniyle bölgesel düzeydeki risk de yüksek kabul edilmektedir. Bu durum, Zambezi, Kafue ve Luangwa nehirlerinin havzasında yer alan illerde yayıldığı teyit edilen şarbon vakalarıyla daha da artmaktadır. Bu nehirler nihayetinde Zimbabve'deki Kariba Gölü'ne, Mozambik'teki Kahora Bassa gölüne ve Malawi Gölü'ne akmaktadır.

Nehirde yüzen yabani hayvanların gömülmemiş leşleri, komşu ülkelere uluslararası yayılma riskini artırmaktadır. Bu leşler bakteriyi ve enfeksiyonları komşu ülkeler de dahil olmak üzere diğer bölgelere yayabilir ve diğer hayvanlar tarafından yenilerek yayılmayı daha da kalıcı hale getirebilir.

DSÖ Tavsiyesi

İnsanlar enfeksiyonu genellikle enfekte hayvanlara, karkaslara veya hayvansal ürünlere maruz kaldıktan sonra alırlar. İnsan şarbon vakalarının %95'inden fazlası deri yoluyla bulaşmakta ve enfekte karkasların veya bu karkaslardan elde edilen post, kıl, et veya kemiklerin ellenmesinden kaynaklanmaktadır. Halk, aniden ölen hayvanların etlerini, acil kesim yoluyla elde edilen etleri ve kaynağı belirsiz etleri işlemekten ve tüketmekten kaçınmalıdır. Şarbon ayrıca veterinerler, tarım ve yaban hayatı çalışanları veya hayvanları kesen veya et, deri, saç ve yün işleyen işçiler için de mesleki bir tehlike olabilir ve koruyucu kıyafet ve eldiven veya kişisel koruma ekipmanı (KKE) giymelidir.

Sağlık hizmetlerinde, özellikle bilinen epidemiyolojik şarbon riskinin olduğu bölgelerde tarama prosedürlerini geliştirmek çok önemlidir. Vakalardan şüphelenildiğinde enfeksiyon önleme ve kontrol tedbirlerinin derhal öngörülmesi ve uygulanması zorunludur. Akıntılı şarbon lezyonları olan hastalarla ilgilenirken temas önlemlerinin uygulanması hayati önem taşımaktadır. Bu, hastanın özel bir odaya yerleştirilmesini ve KKD (muayene eldivenleri ve sıvıya dayanıklı önlük gibi) kullanımını içerir. Ayrıca, drenajı kontrol altına almak ve çevresel kontaminasyon riskini azaltmak için sargılar kullanılabilir. Bu sargılar kullanıldıktan sonra bulaşıcı atık olarak imha edilmelidir.  Alkol bazlı el dezenfektanının sporlara karşı etkisini zayıflattığı için, şüpheli ve doğrulanmış vakalarla ilgilenirken DSÖ'nün el hijyeni için 5 Dakika sabun ve su kullanımı stratejisi uygulanmalıdır. Şarbon sporlarına maruz kaldığından şüphelenilen veya maruz kaldığı teyit edilen hastaların bakımının yapıldığı alanlarda gelişmiş temizlik ve dezenfeksiyon protokollerinin uygulanması tavsiye edilmektedir.

Potansiyel olarak şarbon sporlarına maruz kalan bireyler profilaktik tedavi almalıdır. Şarbon, bir tıp uzmanı tarafından reçete edilmesi gereken antibiyotiklere iyi yanıt verir. Tedavinin tamamına sıkı bir şekilde uyulması hayati önem taşımaktadır. İnsan aşıları sınırlı sayıdadır ve öncelikle şarbona mesleki olarak maruz kalma olasılığı olan seçilmiş bireylerin korunması için kullanılır.

Şarbonun endemik olduğu ülkelere seyahat edenler, yasaklanmış hayvan ürünlerinin, hatıra obejelerinin ve hediyelik eşyaların ithalatına ilişkin düzenlemelerin farkında olmalıdır.

Şarbon, hayvan aşılama programları, hızlı tespit ve raporlama, karantina, alt klinik olarak etkilenmiş hayvanların tedavisi (maruziyet sonrası profilaksi) ve şüpheli ve doğrulanmış hayvan vakalarının yakılması veya gömülmesi yoluyla kontrol edilir. Karkas açılmamalıdır çünkü oksijene maruz kalmak bakterilerin spor oluşturmasına izin verecektir. Halkın ve risk altındaki bireylerin, hayvanlarda görülen hastalık veya beklenmedik ölüm vakalarını derhal veterinerlik yetkililerine bildirmesi gerekmektedir. Çiftlik hayvanlarında şarbonun kontrolü için veteriner aşıları kullanılmaktadır. Şarbonun yayılmasını engellemek için çiftlik hayvanlarına yönelik aşılama protokolleri sıkı bir şekilde takip edilmelidir. Hayvanlarda hastalığın önlenmesi insan sağlığını koruyacaktır.

 DSÖ, bu olayla ilgili mevcut bilgilere dayanarak herhangi bir seyahat veya ticaret kısıtlamasının uygulanmamasını tavsiye etmektedir.

Ayrıntılı bilgi için aşağıdaki bağlantılara bakınız:

Etiketler:
Şarbon

Kaynak: https://www.who.int/emergencies/disease-outbreak-news/item/2023-DON497