31 Ekim 2024

Durumun Özeti

1 Ocak - 20 Ekim 2024 tarihleri arasında Etiyopya'da 7,3 milyondan fazla sıtma vakası ve 1.157 ölüm vakası (CFR %0,02) rapor edilmiştir. Sıtma, topraklarının yaklaşık %75'inin sıtmaya endemik olduğu düşünülen Etiyopya'da önemli bir halk sağlığı sorunu teşkil etmektedir. Bu bölgelerde ikamet eden nüfusun yaklaşık %69'u enfeksiyon riskiyle karşı karşıyadır ve periyodik salgınlar beş yaşın altındaki çocuklar arasında %20’lere kadar ölüm vakalarına sebep olmaktadır. Çatışmalardan etkilenen bölgelerde erişim zorlukları ve sağlık tesislerinin zorlukla çalışması nedeniyle sağlık tesislerinde sıtma tedavisi de dahil olmak üzere temel sağlık hizmetlerinin sunulmasında zorluklar yaşanmaya devam etmektedir. Ülkede eş zamanlı başka hastalık salgınlarının ve insani acil durumların varlığı bu zorlukları daha da artırmaktadır. DSÖ, Anopheles stephensi'nin yayılması, kuraklık ve gıda güvensizliği, iklim değişikliğinin neden olduğu aşırı hava olayları ve devam eden çatışmalar gibi birçok faktör nedeniyle Etiyopya'daki ulusal sıtma riskini yüksek olarak değerlendirmektedir. DSÖ, altı komşu ülkede eş zamanlı sıtma ve diğer vektör kaynaklı hastalık salgınları nedeniyle bölgesel riski orta olarak değerlendirmektedir: Cibuti, Eritre, Kenya, Somali, Güney Sudan, Sudan.

Durumun tanımı

1 Ocak - 20 Ekim 2024 tarihleri arasında Etiyopya'da 7,3 milyondan fazla sıtma vakası ve 1.157 ölüm vakası (CFR %0,02) rapor edilmiştir; bu rakam son yedi yılda kaydedilen en yüksek yıllık vaka sayısıdır. 2024'te bildirilen toplam vakaların çoğunluğu (%95) laboratuvar tarafından doğrulanmıştır ve Plasmodium falciparum vakaların üçte ikisinden fazlasını oluşturmaktadır. Buna karşılık, 2023 yılında 527 ölüm dahil 4,1 milyon sıtma vakası bildirilmiş ve bu vakaların yaklaşık %70'ini Plasmodium falciparum oluşturmuştur.  Dört bölge, 2024 yılında bildirilen vakaların %81'ini ve sağlık tesislerindeki sıtma ölümlerinin %89'unu oluşturmuştur: Oromia (% 44 vaka; 667 ölüm), Amhara (% 18 vaka; 56 ölüm), Güneybatı (% 12 vaka; 250 ölüm) ve Güney Etiyopya Bölgesel Eyaleti (% 7 vaka; 45 ölüm).  Elverişli jeo-ekolojik koşullar nedeniyle, ülkenin batı kesimi yüksek bir sıtma yükü yaşamaktadır ve 42. hafta insidans haritasında gösterildiği gibi mevcut benzeri görülmemiş dalgalanmadan oldukça etkilenmektedir. (Şekil 1)

Şekil 1: 20 Ekim itibariyle sıtma vakalarının coğrafi dağılımı

Ulusal olarak, hedeflenen müdahale için toplam 222 yüksek yüke sahip ilçe (woredas) belirlenmiştir. Bu ilçeler ülkenin toplam ilçelerinin (woredas) yalnızca %20'sini temsil etse de, 2023'teki ulusal sıtma yükünün %75'inden fazlasını oluşturmaktadır. Bu ilçeler arasında 50'sinin, bu bölgelerdeki uzun süreli çatışmalar nedeniyle kısmen erişilebilir olduğu bildirilmiştir.

Ayakta tedavi edilen vakaların %56'sını ve yatarak tedavi edilen vakaların %52'sini erkekler oluşturmaktadır. Beş yaş altı çocuklar ayakta tedavi vakalarının %16'sını ve yatarak tedavi başvurularının %25'ini oluşturmaktadır. Mevsimlik göçmen işçilerin (çoğunluğunu yetişkin erkeklerin oluşturduğu) sıtmanın yüksek endemik olduğu bölgelere yoğun bir şekilde göç etmesi ve ülkedeki sıtmanın yüksek mevsimsel yapısı, gözlemlenen yaş ve cinsiyet dağılımına katkıda bulunmuş olabilir.

2020'den 2024'e kadar, bildirilen yıllık vaka sayısında ve salgınların beklenen bulaşma mevsiminin ötesinde devam etmesinde bir artış olmuştur. Tipik olarak, sıtma zirveleri birincil yağmur mevsimini (Haziran'dan Eylül'e kadar olan dönem) takiben Eylül ve Aralık ayları arasında ve ikincil yağmur mevsimini (Şubat'tan Mayıs'a kadar olan dönem) takiben Nisan ve Mayıs ayları arasında meydana gelmektedir. 2023 ana sıtma bulaşma sezonu Aralık ayında sona ermesine rağmen, salgınlar birçok bölgede devam etmiş ve 2024 ikincil bulaşma sezonu boyunca gözlemlenen vaka sayısındaki artışlarla karakterize edilmiştir.

Şekil 2. 01 Ocak 2021 - 13 Ekim 2024  tarihleri arasında Etiyopya'daki sıtma vakalarının haftalık eğilimi

Epidemiyoloji

Sıtma, enfekte dişi Anofel sivrisineklerinin ısırması yoluyla insanlara bulaşan parazitlerin neden olduğu yaşamı tehdit eden bir hastalıktır. Sıtmanın bulaşması kan nakli, organ nakli veya enfekte kanla kontamine iğne veya şırıngaların paylaşılması yoluyla da mümkündür. Sıtma ayrıca doğumdan önce veya doğum sırasında anneden çocuğa da bulaşabilir.

İnsanlarda sıtmaya neden olan beş parazit türü vardır ve bu türlerden ikisi, yani Plasmodium falciparum ve Plasmodium vivax en büyük halk sağlığı tehdidini oluşturmaktadır. Her iki parazit türü de Etiyopya'da rapor edilmiştir.

İlk belirtiler olan ateş, baş ağrısı ve titreme genellikle enfektif sivrisinek ısırığından sonraki 10-15 gün içinde ortaya çıkar ve hafif olup sıtma olarak algılanması zor olabilir. Tedavi edilmediği takdirde sıtma, 24 saatlik bir süre içinde ağır hastalık ve ölüme kadar ilerleyebilir.

Etiyopya, 2000'li yılların başından bu yana sıtmaya bağlı vaka ve ölümlerde önemli azalmalara tanık olmuştur. Daha küçük ölçekli salgınlar ve mevsimsel vaka dalgalanmaları dışında büyük bir salgın rapor edilmemiştir. 2019 yılında Etiyopya, güçlü program uygulaması, gelişmiş sürveyans, sıtma yanıtlarının yaygınlaştırılması ve toplum sağlığı genişletme programı bağlamında yaklaşık 900.000 vaka bildirerek şimdiye kadarki en düşük sıtma vaka sayısını kaydetti. Ancak 2021'in sonlarına doğru ülkede hastalık yeniden canlanmaya başladı. 2022'den itibaren çoğu bölgede sıtma salgınları rapor edilmiş ve buna vakalarda yıldan yıla kayda değer bir artış eğilimi eşlik etmiştir (Şekil 2). 2021'deki 1,3 milyon vakaya kıyasla 2022'de yaklaşık 3,3 milyon doğrulanmış sıtma vakası bildirilmiştir. 2023 yılında, 527 ölüm dahil olmak üzere 4,1 milyon sıtma vakası bildirilmiş olup, Plasmodium falciparum bildirilen tüm vakaların yaklaşık %70'ini oluşturmaktadır. Ayrıca, 2020'ye kıyasla 2022'de endemik olarak sınıflandırılan alanların sayısında artışla birlikte sıtma stratifikasyonunda bir değişim olmuştur.

Halk sağlığı yanıtı

DSÖ, çok acil durum olay yönetimi yapısının yanı sıra entegre platformlar aracılığıyla sıtma yanıt çabalarının koordine edilmesinde Sağlık Bakanlığı'na (SB) destek sağlamaktadır. Temel müdahaleler şunlardır:

Koordinasyon ve liderlik: Sağlık Bakanlığı, DSÖ ve diğer ortakların desteğiyle, aktif hale getirilen Olay Yönetim Sistemi (IMS) aracılığıyla sıtma yanıt çabalarını koordine etmektedir. Ulusal ve bölgesel sıtma Acil Durum Operasyon Merkezlerinin (EOC) kurulması için teknik yardım sağlanmıştır. Bölgesel Sağlık Bürolarından (RHB'ler) gelen güncellemelerle haftalık olarak ulusal bir koordinasyon toplantısı düzenlenmektedir.

Malzemeler ve son kilometre teslimatları: Sağlık sektörü ve DSÖ, sağlık malzemelerinin teslimatı için gerekli lojistiği sağlamıştır. DSÖ, RHB'lere ve ortaklara önemli miktarlarda sıtma kitleri ve malzemeleri tahsis etmiştir. DSÖ, 2022 ve 2023 yılları arasında 2,26 milyon ABD doları değerinde 636 metrik tondan fazla sıtma ilacı ve hızlı test kiti tedarik etmiş ve dağıtmıştır. Bu yılın başından bu yana DSÖ, en çok etkilenen bölgelere 1,4 milyon ABD Doları değerinde 256 metrik ton sıtma ilacı ve tıbbi malzeme içeren Kurumlar Arası Acil Sağlık Kiti (IEHK) göndermiştir. Hükümete bağışlanmak üzere ilave malzemeler hazırlanmaktadır.

Teknik uzmanların konuşlandırılması: Etiyopya hükümeti, etkilenen bölgeler için alt ulusal düzeylerde müdahaleyi konuşlandırmış ve desteklemiştir. Buna ek olarak, Ocak 2024'ten bu yana DSÖ'den sekiz teknik uzman Oromia, Amhara ve Güneybatı bölgelerine seyahat etmiştir. İki uzman şu anda Oromia bölgesindeki sıtma salgınına yanıt vermektedir.

Ortak seferberliği: Sağlık Kümesi lider kuruluşu olarak DSÖ, malzemelerin nihai varış noktalarına etkili bir şekilde ulaşmasını sağlamak için Sağlık Kümesi ortaklarıyla yakın işbirliği içinde çalışır.

Savunuculuk ve kaynak seferberliği: Uluslararası kuruluşlarla ilişki kurmak ve ilgili finansman fırsatlarını belirlemek için devam eden çabalar vardır. Bu çabalara rağmen, yanıtı gerektiği gibi hızlı ve etkili bir şekilde ölçeklendirme yeteneğini sınırlayan önemli bir finansman açığı devam etmektedir. Sağlık sistemi, eş zamanlı birden fazla acil durum nedeniyle baskı altında olup kaynakları zorlamaktadır. Başlıca zorluklar arasında sağlık çalışanlarının yerlerinden edilmesi, hasarlı ve işlevsiz sağlık tesisleri ve çatışma nedeniyle sıcak nokta bölgelerine sınırlı karayolu erişimi ve etkilenen bölgelerde sıtma teşhis araçlarının ve ilaçlarının eksikliğine yol açması yer almaktadır.

DSÖ risk değerlendirmesi

Sıtma, Etiyopya'da önemli bir halk sağlığı sorunu teşkil etmektedir; ülke topraklarının yaklaşık %75'i sıtma endemik olarak kabul edilmektedir ve bu bölgelerde yaşayan nüfusun yaklaşık %69'u enfeksiyon riskiyle karşı karşıyadır. Etiyopya'nın sıtma salgınlarına yatkınlığı, farklı bölgelerdeki sıtma riskini etkileyen belirgin iklimsel, topografik ve demografik farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Tipik olarak, sıtma zirveleri birincil yağmur mevsimini (Haziran'dan Eylül'e kadar olan dönem) takiben Eylül ve Aralık ayları arasında ve ikincil yağmur mevsimini (Şubat'tan Mayıs'a kadar olan dönem) takiben Nisan ve Mayıs ayları arasında meydana gelmektedir.

Tarihsel veriler, yaklaşık üç milyon kişiyi etkileyen ve 150.000 kişinin ölümüne neden olan 1958 yılındaki yıkıcı salgın gibi önemli sıtma salgınlarını ortaya koymakta ve yayla bölgesinin önemli bir bölümünü kapsamaktadır. Daha sonraki büyük salgınlar, 1998'deki yaygın salgınlar ve 2002/2003'teki lokalize ancak şiddetli salgınlar da dahil olmak üzere yaklaşık beş ila sekiz yıllık aralıklarla meydana gelmiştir. 2003'ten sonra sıtmaya bağlı ölümlerin ve vakaların azaltılmasında önemli adımlar atılmış olsa da, 2021'in sonlarına doğru hastalıkta yeniden bir canlanma meydana gelmiş ve 2022'den bu yana çeşitli bölgelerde salgınlar rapor edilmiştir. Endişe verici bir şekilde, yıllık sıtma vaka yükü ve ilgili başvuru ve ölümler, çatışmalardan etkilenen bölgelerdeki yetersiz raporlama eksikliğine rağmen artmıştır ve bu da 2022-2024 yılları arasında etkilenen sayıların muhtemelen önemli ölçüde düşük tahmin edildiğini göstermektedir.

Yıllık vaka sayısındaki ve endemik bölgelerdeki artış eğilimi, muhtemelen bazı Bölgesel Devletleri etkileyen akut ve uzun süreli çatışmalarla daha da kötüleşen vektör kontrol çabalarının azalmasından etkilenmektedir. Etiyopya'da şu anda önemli sayıda ülke içinde yerinden edilmiş kişi (IDP) bulunmaktadır ve bunların çoğu ev sahibi toplulukta ikamet etmektedir. Mayıs 2024 itibarıyla Etiyopya'da 2.739 bölgede 3,3 milyon yerinden edilmiş kişi kaydedilmiş olup bunların %68,7'si çatışma, %16,5'i ise kuraklık nedeniyle yerinden edilmiştir. Somali bölgesi, 397 913 kişiyle (ulusal kuraklık rakamının %73,1'i) kuraklıktan etkilenen en büyük IDP nüfusuna ev sahipliği yapmaktadır.[1] Özellikle Oromia ve Amhara'daki bu çatışmalar uzun sürmekte ve sıtmaya karşı onlarca yıllık ilerlemeyi tersine çevirme riski oluşturmaktadır. Daha önce etkili sıtma kontrol önlemleriyle korunan nüfusun çoğunluğu, bu önlemlerin kesilmesi nedeniyle kısmi bağışıklığını kaybetmiştir.

Bu nüfus, kötü barınma yapıları ve yetersiz uzun ömürlü böcek öldürücüyle işlem görmüş sineklik/cibinlik (LLIN) kapsamı nedeniyle ek risklerle karşı karşıyadır. Yeterli vektör korumasına sahip olmayan dönüş yapan büyük bir popülasyonu da vardır. Komşu ülkelerden gelen mülteciler de her yıl bu duruma katkıda bulunmaktadır. Etiyopya şu anda bir milyondan fazla mülteciye ev sahipliği yapmaktadır ve bunların yaklaşık %50'si sıtma endemisinin yüksek olduğu Western Lowlands’te ikamet etmektedir. Çatışmalardan etkilenen bölgelerde sürveyans sistemi yetersizdir ve bu da bulaşma dinamiklerinin tam olarak anlaşılmasını engellemektedir. Özellikle çatışmalardan etkilenen bölgelerde test ve tedavinin gecikmesi, önlenebilir ölümlerle sonuçlanmıştır.  Finansman desteğinin yetersiz olması, sıtma sorununu yeterli düzeyde ele alma çabalarını daha da zorlaştırmaktadır. Bu kırılganlık, özellikle uzak ve ulaşılması zor topluluklarda ciddi sıtma salgınları riskini artırmaktadır.

Etiyopya'da sıtma için ulusal risk seviyesi birçok faktör nedeniyle yüksektir: kentsel ve insan yapımı alanlarda gelişen Anopheles stephensi'nin yayılması, El Nino/La Nina'dan kaynaklanan hava anormallikleri, kuraklık ve gıda güvensizliği, devam eden çatışma ve zayıf güvenlik. Yetersiz barınma ve LLIN kapsamına sahip çok sayıda yerinden edilmiş kişi ve dönüş yapanların yanı sıra bir milyondan fazla mülteci (%50'si sıtma endemik Western Lowlands’te) riski artırmaktadır. Özellikle çatışma bölgelerinde yetersiz gözetim, test ve tedaviyi geciktirerek ölüm oranını artırmaktadır.   

Altı komşu ülkede eş zamanlı sıtma ve diğer vektör kaynaklı hastalık salgınları nedeniyle bölgesel risk orta düzeydedir: Cibuti, Eritre, Kenya, Somali, Güney Sudan, Sudan. Bu ülkeler, bu salgınların yükünü etkili bir şekilde yönetmek için sınırlı kaynaklar ve müdahale kapasiteleri ile ilgili zorluklarla karşı karşıyadır.

DSÖ tavsiyesi

DSÖ, hastalığın küresel yükünü azaltmada büyük etkisi olan etkili vektör kontrolü ve önleyici antimalaryal ilaçların kullanımı dahil olmak üzere sıtmayı önleme araçları ve stratejileri önermektedir. Sıtma bulaşmasını azaltmaya yönelik önleyici tedbirler arasında uzun ömürlü böcek öldürücüyle işlem görmüş sineklik/cibinlik (LLIN) kullanımı ve kapalı alanda artık ilaçlama (IRS) yer almaktadır.

Sıtmanın erken teşhisi ve tedavisi hastalığın şiddetini azaltır, ölümleri önler ve sıtmanın ileriye doğru bulaşmasını azaltmaya katkıda bulunur. DSÖ, tüm şüpheli sıtma vakalarının parazit temelli tanı testleri (mikroskopi veya hızlı tanı testi) kullanılarak doğrulanmasını önermektedir. Teşhis testleri, sağlık çalışanlarının sıtmalı ve sıtmasız ateşleri hızlı bir şekilde ayırt etmelerini sağlayarak uygun tedaviyi kolaylaştırır.

Sıtma sürveyansının güçlendirilmesi ayrıca yüksek riskli alanların veya enfeksiyona yatkın nüfusların belirlenmesine yardımcı olur, değişen hastalık modellerinin izlenmesini sağlar ve etkili halk sağlığı müdahalelerinin tasarlanmasına yardımcı olur. Halk arasında sıtma bulaşma riskinin azaltılmasına yönelik temel halk sağlığı mesajlarının verilmeye devam edilmesi beklenmektedir.

Bu olay için mevcut bilgilere dayanarak, DSÖ Etiyopya'ya yönelik herhangi bir genel seyahat veya ticaret kısıtlaması getirilmesini önermemektedir.

Ayrıntılı bilgi için aşağıdaki bağlantılara bakınız:

• WHO Malaria fact sheet: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/malaria
• WHO Malaria Report: https://www.who.int/teams/global-malaria-programme/reports/world-malaria-report-2023
• Ethiopia Malaria facts: https://www.severemalaria.org/countries/ethiopia-0

[1] International Organization for Migration (IOM). DTM Ethiopia: National Displacement Report 19 (Nov 2023 – May 2024). Ethiopia — National Displacement Report 19 (November 2023 - May 2024) | Displacement Tracking Matrix