SARI HUMMA – AMERİKA BÖLGESİ

16 Mayıs 2025 Cuma

29 Aralık 2024’ten 26 Nisan 2025’e kadar (Ekvador verileri 2 Mayıs 2025 itibariyle güncellenmiştir), Amerika Bölgesi’ndeki beş ülkeden DSÖ’ye bildirilen toplam 212 doğrulanmış insan sarı humma vakası ve 85 ölüm mevcuttur (vakaya bağlı ölüm oranı %40).

16 Mayıs 2025

 

Duruma genel bakış

29 Aralık 2024’ten 26 Nisan 2025’e kadar (Ekvador verileri 2 Mayıs 2025 itibariyle güncellenmiştir), Amerika Bölgesi’ndeki beş ülkeden DSÖ’ye bildirilen toplam 212 doğrulanmış insan sarı huma vakası ve 85 ölüm mevcuttur (vakaya bağlı ölüm oranı %40). Vakalar; Bolivya Çokuluslu Devleti, Brezilya, Kolombiya, Ekvador ve Peru tarafından bildirilmiştir. 2025 yılında bildirilen bu 212 sarı humma vakası, 2024’te bildirilen 61 vakaya kıyasla üç kat artış anlamına gelmektedir.

DSÖ, etkilenen ülkelere vaka ve salgınlara karşı koordineli yanıt adımları uygulamada destek vermektedir. Bu adımlar arasında önleyici tedbirlerin artırılması, gözetim ve vaka yönetiminin güçlendirilmesi, risk iletişimi ve toplum katılımının geliştirilmesi ve aşılama faaliyetlerinin uygulanması yer almaktadır.

Amerika kıtasındaki mevcut sarı humma durumu, artmış orman kökenli (sylvatic) bulaşma döngüleriyle şekillenmektedir. Amazon havzası dışındaki vakaların görülmesi, yüksek ölüm oranı, etkilenen ülkelerdeki farklı düzeylerde aşılanma oranları ve sınırlı aşı arzı, Amerika Bölgesi'ndeki (özellikle endemik ülkelerde) sarı humma riskinin yüksek olarak sınıflandırılmasına neden olmaktadır.

DSÖ, aktif gözetim, zamanında laboratuvar testleri, sınır ötesi koordinasyon ve bilgi paylaşımının önemine dikkat çekmektedir. Aşılama, sarı hummanın önlenmesi ve kontrolünde birincil yöntem olmaya devam etmektedir. DSÖ, rutin aşılama programları ve toplu aşılama kampanyaları yoluyla bağışıklık düzeyini artırarak salgın riskini azaltmak üzere ülkelere destek vermektedir.

Durumun Tanımı

29 Aralık 2024 ile 26 Nisan 2025 tarihleri arasında (Ekvador verileri 2 Mayıs 2025 itibariyle), Amerika Bölgesi’ndeki beş ülke tarafından DSÖ’ye toplamda 212 doğrulanmış insan sarı humma vakası, 85 ölüm dahil olmak üzere (ölüm oranı %40) bildirilmiştir. Vakalar şu ülkelerden bildirilmiştir: Bolivya Çokuluslu Devleti (üç vaka, biri ölümcül (ölüm oranı %33)); Brezilya (110 vaka, 44 ölüm (ölüm oranı %40)); Kolombiya (60 vaka, 24 ölüm (ölüm oranı %40)); Ekvador (dört ölümcül vaka (ölüm oranı %100)); ve Peru (35 vaka, 12 ölüm (ölüm oranı %34)) (Şekil 1).

2024 yılında, insan sarı humma vakaları esas olarak Bolivya, Brezilya, Kolombiya, Guyana ve Peru’nun Amazon bölgesi genelinde bildirilmişti. Ancak 2025 yılında vakalar, Amazon bölgesi dışındaki alanlarda, örneğin Brezilya’da São Paulo eyaleti ve Kolombiya’da Tolima departmanı gibi bölgelerde tespit edilmiştir. 2025 yılında şu ana kadar Amerika kıtasında bildirilen 212 doğrulanmış sarı humma vakası, 2024 yılında bildirilen 61 doğrulanmış vakaya kıyasla üç katlık bir artışı temsil etmektedir.

Şekil 1.
Amerika Bölgesi'nde, semptomların başlangıç tarihine göre, ülkelere göre doğrulanmış insan sarı humma vakaları, 26 Nisan 2025 itibariyle * (n=212)

Not: Ekvador’daki doğrulanmış sarı humma vakalarının sayısına ilişkin veriler 2 Mayıs 2025 itibariyle güncellenmiştir.

Kaynak: Ülkeler tarafından sağlanan verilerden veya ulusal Sağlık Bakanlıkları tarafından yayımlanan bilgilerden uyarlanmıştır.

Şekil 2.
Amerika Bölgesi’nde, yıl bazında ülkelere göre doğrulanmış insan sarı humma vakalarının coğrafi dağılımı, 2023–2025, 26 Nisan 2025 itibariyle

Kaynak: Ülkeler tarafından sağlanan verilerden veya ulusal Sağlık Bakanlıkları tarafından yayımlanan bilgilerden uyarlanmıştır.

Ülkelere göre genel bakış

Bolivya (Çokuluslu Devlet)

2025 yılı başından bu yana, 26 Nisan 2025 itibarıyla Bolivya, biri ölümcül olmak üzere (ölüm oranı %33) üç doğrulanmış insan sarı humma vakası bildirmiştir. Vakalar şu departmanlardan bildirilmiştir: Beni (bir vaka), La Paz (bir ölümcül vaka) ve Tarija (bir vaka). Ölümcül vakanın sarı humma aşısı öyküsü yoktu, diğer iki vaka ise aşılı olduklarını bildirmiştir. Üç vakanın tümü Ters Transkriptaz Polimeraz Zincir Reaksiyonu (RT-PCR) testiyle doğrulanmış ve ormanlık alanlara giriş öyküsüne sahipti. Ayrıca, La Paz departmanına bağlı San Buenaventura belediyesinde bir epizootik olay (insan dışı primat ölümü) doğrulanmıştır.

Brezilya

2025 yılı başından bu yana, 26 Nisan 2025 itibarıyla Brezilya, 110 doğrulanmış insan sarı humma vakası, 44 ölüm dahil (ölüm oranı %40) bildirmiştir. Vakalar aşağıdaki bölgelerde bildirilmiştir:

  • Minas Gerais (10 vaka, 5 ölüm),
  • Pará (44 vaka, 7 ölüm),
  • São Paulo (55 vaka, 31 ölüm),
  • Tocantins (1 ölümcül vaka).

Vakaların çoğu erkekti (95 vaka; %89,6) ve yaşları 10 ile 75 arasında değişmektedir. Semptomların başlangıç tarihleri 2 Ocak ile 2 Nisan 2025 arasındadır. Sadece bir vakanın belgelenmiş sarı humma aşısı öyküsü vardı.

Tüm vakalar, mesleki ya da eğlence amaçlı olarak vahşi ve/veya ormanlık alanlara maruziyet bildirmiştir.

Kolombiya

2024 yılının başlarında başlayan sarı humma salgınından bu yana, 26 Nisan 2025 itibarıyla Kolombiya'da 83 doğrulanmış sarı humma vakası, 37 ölüm dahil olmak üzere rapor edilmiştir.

2025 yılında, 26 Nisan 2025 itibarıyla, 60 doğrulanmış sarı humma vakası, 24 ölüm dahil olmak üzere rapor edilmiştir. Vakalar aşağıdaki bölgelerde bildirilmiştir:

  • Caldas (bir ölümcül vaka),
  • Cauca (bir ölümcül vaka),
  • Guaviare (bir ölümcül vaka),
  • Meta (iki ölümcül vaka),
  • Putumayo (üç vaka, biri ölümcül),
  • Tolima (52 vaka, 18 ölüm).

Vakaların yaşı 2 ile 83 yaş arasında değişmekte olup, semptomların başlangıç tarihleri 6 Ocak ile 18 Nisan 2025 arasındadır. Tüm vakaların, ülke tarafından sarı humma riski taşıdığı tanımlanan bölgelere maruziyet öyküsü vardır. Doğrulanmış vakalardan yalnızca ikisinin sarı humma aşısı öyküsü belgelenmiştir.

29 Nisan 2025 itibarıyla, 29 sarı humma epizootik vakası (insan dışı primatlarda) rapor edilmiştir. Bunların 27’si Tolima departmanında, ikisi ise Huila departmanındadır.

Ekvador

2025 yılı başından bu yana, 2 Mayıs itibarıyla Ekvador'da dört doğrulanmış ölümcül sarı humma vakası rapor edilmiştir. Bu vakalar aşağıdaki bölgelerde bildirilmiştir:

  • Morona Santiago ili (bir ölümcül vaka),
  • Zamora Chinchipe ili (üç ölümcül vaka).

Vakalar 25 ila 55 yaş arasındadır ve semptom başlangıç tarihleri 16 Mart ile 2 Mayıs 2025 arasındadır. Tüm vakaların mesleki faaliyetler nedeniyle vahşi ve/veya ormanlık alanlara maruziyet öyküsü vardır ve vakalar RT-PCR testiyle doğrulanmıştır.

Peru

2025 yılı başından bu yana, 26 Nisan 2025 itibarıyla Peru’da 35 doğrulanmış sarı humma vakası, 12 ölüm dahil olmak üzere rapor edilmiştir. Vakalar aşağıdaki bölgelerde bildirilmiştir:

  • Amazonas (22 vaka, 7 ölüm),
  • Huánuco (1 ölümcül vaka),
  • Junín (3 vaka),
  • Loreto (2 vaka, 1 ölüm),
  • San Martin (7 vaka, 3 ölüm).

Doğrulanmış vakaların 31’i (%88,6) erkektir, yaş aralıkları 6 ile 57 yaş arasındadır ve semptom başlangıç tarihleri 15 Ocak ile 12 Nisan 2025 arasındadır. Tüm vakalar, tarım faaliyetleri nedeniyle vahşi ve/veya ormanlık alanlara maruziyet öyküsüne sahiptir.
Vakaların %71,8’inin sarı humma aşısı öyküsü yoktur.

Epidemiyoloji

Sarı humma, bir arbovirüsün neden olduğu, salgın yapma potansiyeline sahip, aşıyla önlenebilir bir hastalıktır. Virüs, insanlara esas olarak Aedes spp. ve Haemagogus spp. türü sivrisineklerin ısırması yoluyla bulaşır. Kuluçka süresi 3 ila 6 gün arasındadır. Enfekte kişilerin çoğu herhangi bir belirti göstermez; ancak semptomlar ortaya çıktığında yaygın olarak; ateş, belirgin sırt ağrısı ile birlikte kas ağrısı, baş ağrısı, iştah kaybı, bulantı veya kusma görülmektedir.

Çoğu vakada semptomlar 3 ila 4 gün içinde kaybolur. Ancak küçük bir yüzdede, hastalık daha şiddetli ve toksik bir evreye geçer. Bu evrede sistemik enfeksiyon karaciğer ve böbrekleri etkiler. Bu kişilerde yüksek ateş, karın ağrısı ve kusma, sarı cilt ve gözler (sarılık) ile akut karaciğer ve böbrek yetmezliğine bağlı koyu renkli idrar görülebilir. Ayrıca ağız, burun, gözler veya sindirim kanalından kanamalar da meydana gelebilir.

Şiddetli hastalık geliştirenler arasında, yaklaşık %50’si 7 ila 10 gün içinde hayatını kaybedebilir.

Sarı humma, etkili bir aşı ile önlenebilir. Aşı güvenli ve ekonomiktir. Tek bir doz sarı humma aşısı, sürekli bağışıklık ve ömür boyu koruma sağlar. Pekiştirme dozu gerekmez. Aşı, uygulandıktan 10 gün içinde alıcıların %80–100’ünde, 30 gün içinde ise %99’undan fazlasında etkili bağışıklık sağlar.

Halk Sağlığı Yanıtı

Sarı humma salgınlarına yanıt olarak, bölgesel, ulusal ve çeşitli alt-ulusal düzeylerde halk sağlığı önlemleri uygulanmıştır. Bunlar şunları kapsamaktadır:

Koordinasyon

Ülkeler, tespit edilen sarı humma vakalarına ve salgınlara karşılık vermek üzere önleyici önlemleri güçlendirmeye, gözetimi iyileştirmeye ve aşılama faaliyetlerini uygulamaya odaklanan koordinasyon adımlarını devreye almıştır.

  • Bolivya, Acil Durum Operasyon Komiteleri (İspanyolca kısaltmasıyla COEM) aracılığıyla Otonom Belediye Yönetimleriyle, Genişletilmiş Aşılama Programı (PAI) teknik ekipleri, Departman Sağlık Hizmetleri, Epidemiyoloji birimleri, Toplumsal Kuruluşlar, SENASAG, Eğitim Bakanlığı ve diğer aktörlerle programlar arası ve sektörler arası koordinasyon sağlamıştır.
  • Brezilya, Dengue ve diğer arbovirüsler için Acil Operasyon Komitesi’ni kurmuş, Sağlık Bakanı, Arbovirüsler Teknik Danışma Komitesi (CTA-Arbovirus) üyeleri ve ad hoc uzmanların katılımıyla toplantılar gerçekleştirmiştir. Ayrıca Amapá, Minas Gerais, Pará, São Paulo ve Tocantins eyaletleriyle sarı hummaya yönelik eylemlerin uyumlaştırılması için toplantılar düzenlemiştir.
  • Kolombiya, sarı humma vakalarının görüldüğü belediyelerdeki uyarı ve acil durumlara yönelik hazırlık, organizasyon ve müdahaleye dair yönergeleri düzenleyen düzenlemeler yayımlamış, ayrıca ülkedeki aktif sarı humma sirkülasyonu nedeniyle ulusal düzeyde sağlık acil durumu ilan etmiştir. 2025’in 16. epidemiyolojik haftasında yapılan son risk değerlendirmesinde, ülke genelindeki risk düzeyi “yüksek”ten “çok yüksek”e çıkarılmıştır.
  • Ekvador, 2025’te ilk sarı humma vakasının doğrulanmasının ardından, Halk Sağlığı Bakanlığı (MSP), Ulusal Halk Sağlığı Araştırma Enstitüsü (INSPI) ve DSÖ koordinasyonuyla, riskleri değerlendirmek ve halkı korumak için gerekli adımları atmıştır.
  • Peru, Sağlık Bakanlığı, Ulusal Tarımsal Sağlık Servisi, Ulusal Orman ve Yaban Hayatı Servisi ve Devlet Tarafından Korunan Doğal Alanlar Ulusal Servisi gibi kurumlar arasında, Tek Sağlık yaklaşımı çerçevesinde çok sektörlü eylemler yürütmüştür. Amaç, sarı hummaya yönelik entegre gözetimi teşvik etmektir.
  • Bölgesel düzeyde, DSÖ 2025 Şubat ayında, 2024'ün son çeyreği ve 2025 başlarında Amerika kıtasındaki endemik ülkelerde artan sarı humma vakalarına ilişkin halk sağlığı riskini değerlendirmek amacıyla hızlı risk değerlendirmesi gerçekleştirmiştir. Bu değerlendirme sonucunda, Amerika Bölgesi’ndeki (özellikle endemik ülkelerdeki) genel riskin “Yüksek” olduğu ve bu sınıflandırmanın “Yüksek” düzeyde güvenilir bilgiye dayandığı sonucuna varılmıştır.

Gözetim

2025 yılında vaka bildiren ülkelerde epidemiyolojik gözetim kapsamında aşağıdaki eylemler uygulanmaktadır:

  • Bolivya, şüpheli vakaların derhal bildirilmesine ilişkin ulusal protokollere uygun olarak, şunları içeren müdahale önlemleri uygulamıştır:
    • şüpheli vakalardan örnek toplama,
    • hızlı yanıt ekiplerinin harekete geçirilmesi,
    • topluluklarda ve sağlık kuruluşlarında aktif vaka taraması,
    • hızlı aşılama izlemeleri,
    • orman sivrisineklerinin şehirleşme potansiyeline ilişkin risk analizi.
      Etkilenen bölgelerde ve komşu topluluklarda aşısız ateşli hastaların aktif olarak taranması, ayrıca insan dışı primat ölümlerinin rapor edildiği alanlarda vaka tespiti yürütülmektedir. Primatlardaki epizootik olaylara dair araştırmalar ve bildirimler de erken tespit ve kontrol çabalarını desteklemek üzere başlatılmıştır.
  • Brezilya, sarı hummanın epidemiyolojik durumunu güncelleyen bilgilendirici notlar yayımlamış ve Sarı Humma Modellemesi Grubu atölye çalışmasının sonuçlarını paylaşmıştır. Bu belgelerde, 2024/2025 mevsimsel izleme döneminde gözetim ve aşılama çalışmalarının yoğunlaştırılması gereken öncelikli belediyeler belirtilmiştir.
    • Minas Gerais ve São Paulo eyaletlerinde gözetim stratejilerinin güçlendirilmesi,
    • risk modellerinin güncellenmesi ve tartışılması,
    • öncelikli alanların tanımlanması için atölye çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
      Ayrıca, insan ve insan dışı primatlardaki şüpheli ve doğrulanmış vakaların araştırılması için belediyelere teknik destek sağlanmakta; eyaletlere teknik ziyaretler yapılmaktadır.
  • Kolombiya’da, aktif vakaların görüldüğü departmanlarda halk sağlığı eylemleri yürütmek üzere acil müdahale ekipleri görevlendirilmiştir. Bu eylemler şunları içermektedir:
    • epidemiyolojik saha araştırmaları,
    • hızlı aşılama kapsamı izleme,
    • kurumsal aktif vaka taraması,
    • topluluk düzeyinde aktif tarama,
    • entomolojik (vektör) çalışmalar,
    • temaslı takibi ve vektör kaynaklı hastalık programı kapsamında faaliyetler.
  • Ekvador’da, sağlık ekipleri öncelikli sektörlerde aktif olarak müdahalede bulunmakta, önleme ve kontrol önlemlerini güçlendirmektedir.
  • Peru, şu faaliyetleri uygulamaya koymuştur:
    • şüpheli vakaların tespiti ve bildirilmesi ile salgın kontrolüne yönelik insan kaynağı yetkinliklerinin güçlendirilmesi,
    • sarılık ve kanama ile seyreden febril sendromların ayırıcı tanıya dahil edilerek kurumsal aktif taramaların gerçekleştirilmesi,
    • ulusal ve bölgesel epidemiyolojik uyarıların yayımlanması,
    • Aşıyla Önlenebilir Hastalıklar Durum Odası’nın devreye alınması.
      Ayrıca, zoonozların gözetimi ve entegre müdahale çerçevesinde, insan dışı primatlarda sarı humma izlemine yönelik çok sektörlü bir araç geliştirilmiş olup, 2025 yılı içinde San Martín ve Ucayali bölgelerinde pilot uygulamalar başlatılmıştır.
  • Bölgesel düzeyde, DSÖ şu adımları atmıştır:
    • Ulusal ve alt ulusal düzeyde kullanılmak üzere vaka tanımları, örnek toplama talimatları ve referans laboratuvarlara dair yönlendirmeler içeren teknik rehber dokümanlar yayımlamıştır.
    • Amerika Bölgesi’ndeki sarı humma risk alanlarını çevresel koşullara dayalı olarak içeren ayrıntılı bir harita hazırlanmış ve güncel tutulmaktadır.
    • Sarı humma vakalarına ilişkin tarihsel ve güncel bilgilere erişimi kolaylaştırmak için, Amerika Bölgesi Sarı Humma Gösterge Paneli yayımlanmıştır. Bu panel, hem bölgesel hem de ülke düzeyinde durumu izlemeye imkân tanımaktadır.
    • Bölgesel uyarılar, epidemiyolojik güncellemeler ve risk değerlendirmeleri yayımlanmıştır; bu belgelerde Üye Devletlere yönelik öneriler de sunulmaktadır.
    • Sarı humma konusunda endemik ülkelere yönelik olarak, epidemiyolojik gözetim, epizootik izleme ve entomoloji başlıklarında yüz yüze eğitimler ve çevrim içi seminerler düzenlenmiştir.
    • Üye Devletlere epizootik ve entomolojik gözetim sistemlerinin uygulanmasında destek sağlanmıştır.

Laboratuvar

Ülke düzeyinde, aşağıdaki adımlar uygulanmıştır:

  • Numune toplama ve işleme için rehber ilkeler devreye alınmıştır.
  • Brezilya, ülkenin kamu sağlık laboratuvarı ağı içinde kullanılmak üzere RT-PCR tanı testleri stoklarını muhafaza etmektedir. Ayrıca, Pará eyaletinde kaydedilen insan vakalarına ait örneklerden 13 adet virüsün tam genom dizilimi gerçekleştirilmiştir.
  • Kolombiya’da, şüpheli sarı humma vakalarına ait numuneler bölge kamu sağlık laboratuvarına gönderilmekte; bu laboratuvar ise numuneleri analiz için Ulusal Sağlık Enstitüsü Ulusal Referans Laboratuvarı’na iletmektedir. Sarı humma tespiti, Ulusal Sağlık Enstitüsü’nün Viroloji Grubu Arbovirüs Laboratuvarı aracılığıyla serolojik veya virolojik çalışmalar yoluyla yapılmakta olup, bu laboratuvar ülkedeki tek sarı humma teşhis merkezidir.

Bölgesel düzeyde, DSÖ şu adımları uygulamıştır:

  • Amerika Bölgesi’ndeki Arbovirüs Tanı Laboratuvarları Ağı içindeki laboratuvarların güçlendirilmesi sağlanmış; rehberler, protokoller ve reaktifler temin edilmiştir.
  • Sarı humma ile ilgili laboratuvar gözetimi ve tanı süreçlerine dair öneriler yayımlanmıştır.
  • Endemik ülkelerdeki laboratuvarlara teknik destek ve izleme faaliyetleri yürütülmüştür.
  • Sarı humma için moleküler tespit alanında, 13 endemik ülkedeki 18 laboratuvar için dış kalite değerlendirmesi gerçekleştirilmiştir.

Vaka Yönetimi

Bölgesel düzeyde, yeniden ortaya çıkan hastalıklar konusunda uzmanlardan oluşan uluslararası bir teknik grup, ülke düzeyindeki teknik iş birliği faaliyetlerini desteklemektedir. Buna ek olarak, Bölge’deki ülkeler, sarı humma vakalarının yönetimi için protokoller ve klinik rehberler uygulamaya koymuştur.

Sarı humma vakalarının görüldüğü ülkelerce alınan bazı özel önlemler şunlardır:

  • Vaka görülen bölgelerde sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi ve sarı humma konusunda sağlık personeline (doktorlar ve hemşireler dâhil) eğitim verilmesi, böylece sarı humma vakalarına zamanında müdahale edilmesi sağlanmaktadır.
  • Uyarı işaretlerinin ve ağır hastalık evresine ilerlemenin erken tanınması amacıyla vakaların yakın klinik takibi yapılmaktadır.
  • Ağır vakaların sevk edilebilmesi için sağlık merkezleri oluşturulmuş, ciddi olguların daha yüksek çözüm kapasitesine sahip hastanelere zamanında yönlendirilmesi sağlanmıştır.

Aşılama

  • Bolivya’da, vakalar tespit edildiğinde, vaka çevresindeki bireylerin aşılanması, temaslıların izlenmesi ve aşı kartlarının kontrolü gibi önlemler alınmaktadır. Ayrıca, geçiş noktalarında aşılama yapılmakta ve sarı humma insidansı yüksek bölgelere düzenli olarak seyahat eden bireyler için bilgilendirme faaliyetleri yürütülmektedir.
  • Brezilya’da, aşı stratejileri teknik notlarla sürekli olarak güçlendirilmiştir. Aşı dozları standart programa göre dağıtılmakta; eyalet taleplerine göre ilave doz dağıtımı da yapılmaktadır.
  • Kolombiya, endemik koridordaki belediyelerde, 9 aylıktan itibaren sarı humma aşısı uygulanmasına yönelik geçici önlemleri belirleyen genelgeler yayımlamıştır. Ayrıca, Tolima departmanındaki insan vakası ya da epizootik bildirilmiş 54 köyde, 59 yaş üzeri bireylerin de aşılanmasına ilişkin kriterler tanımlanmıştır.
    Acil durum ilanı kapsamında, risk sınıflamasına dayalı bir aşı seferberliği ve yoğunlaştırılmış aşılama stratejisi uygulanmaktadır. Bu sınıflama düzenli olarak Sağlık ve Sosyal Koruma Bakanlığı’nın internet sitesinde güncellenmektedir ve şu şekilde kategorize edilmektedir:
    • Çok yüksek riskli belediyeler: Virüsün aktif dolaşımının olduğu, insan vakalarının, epizootiklerin veya ekosistem bağlantılarının mevcut olduğu bölgeler
    • Yüksek riskli belediyeler: Sarı humma vakalarının oluşmasına elverişli çevresel koşulların bulunduğu bölgeler
    • Düşük riskli belediyeler: Salgınların ortaya çıkmasına yönelik koşulların bulunmadığı bölgeler
  • Ekvador, sarı humma aşılamasına yönelik olarak en yüksek risk altındaki gruplara öncelik tanımaktadır:
    • 12 ay – 59 yaş arası bireyler,
    • yüksek iç göç hareketliliği olan kişiler,
    • madenciler,
    • çiftçiler,
    • kümes hayvancılığı çalışanları,
    • endemik bölgelere seyahat etmeyi planlayanlar.
      Ayrıca, 12 Mayıs 2025 itibarıyla, Peru, Kolombiya, Bolivya ve Brezilya’dan gelen yolcuların ülkeye girişinde Uluslararası Aşı Sertifikası sunma zorunluluğu getirilmiştir.

Bölgesel düzeyde, DSÖ:

  • Toplu aşılama kampanyalarını teşvik etmektedir.
  • Aşı stok yönetimi için rehberler yayımlamıştır.
  • Ayrıca, bölgedeki ülkeler, rutin programlarda ya da yoğunlaştırılmış kampanyalarda “yüksek kaliteli aşılama faaliyetleri için mikro planlama metodolojisi”ni uygulamaktadır.
    Bu metodoloji, yerel düzeyde ayrıntılı planlamaya olanak tanıyarak, aşıyla önlenebilir hastalık salgınlarına karşı erişimi optimize etmeyi ve zamanında müdahaleyi amaçlamaktadır.

Entomolojik Gözetim ve Vektör Kontrolü

Bölgesel düzeyde, arbovirüs yanıtı kapsamında geliştirilen vektör gözetimi ve kontrol kapasitesi, sarı humma salgını görülen ülkelerdeki gözetim faaliyetleri için kullanılmaktadır.

Ayrıca, vaka kaydedilen ülkeler şu önlemleri uygulamıştır:

  • Bolivya, yarı kentsel ve kırsal alanlarda üreme alanlarını ortadan kaldırmaya yönelik faaliyetler yürütmüş, salgın görülen topluluklarda odak noktası ilaçlaması yapmış ve entomolojik gözetimi sürdürmüştür.
  • Brezilya, insan ve/veya insan dışı primatlarda şüpheli ya da doğrulanmış sarı humma vakalarının görüldüğü bölgelerde, Aedes aegypti ve Aedes albopictus türlerine yönelik vektör kontrol faaliyetlerine dair teknik bir rehber yayımlamıştır.
    Ayrıca, Pará eyaletinin Breves belediyesinde entomolojik gözetim amacıyla fauna örnekleri toplamıştır.
  • Ekvador, olası salgınlara erken yanıt verebilmek ve tespit sürecini hızlandırmak amacıyla, çeşitli entomolojik tuzakların kurulmasını önermiştir. Bu süreç Ulusal Halk Sağlığı Araştırma Enstitüsü’nün (INSPI) desteğiyle yürütülmektedir.
    Aynı zamanda, entegre sağlık ekipleri, sivrisinek üreme alanlarını kontrol altına almak amacıyla larva ve pupa araştırmaları gerçekleştirmektedir.

Risk İletişimi ve Toplum Katılımı

Salgınların meydana geldiği ülkelerde, aşılama faaliyetlerine ve önerilen önlemlere yönelik toplumsal bağlılığı güçlendirmek amacıyla, risk iletişimi ve toplum katılımı artırılmıştır.

  • Bölgedeki ülkelerde, Aşı Güvenliği Komiteleri bulunmaktadır. Bu komiteler:
    • farklı hedef kitlelere yönelik mesajların ve teknik bilgilerin geliştirilmesinde,
    • risk iletişiminde,
    • ve aşılamaya veya immünizasyona atfedilen olaylara (AEFI) yanıt verilmesinde temel bir rol oynamaktadır.
      Bu komiteler, olaylara kanıta dayalı yaklaşım sağlanmasına yardımcı olmaktadır.
  • Vaka görülen ülkeler, sarı hummanın oluşturduğu sağlık riski hakkında halkı bilgilendirmek amacıyla yayınlar yayımlamaktadır.
    Ayrıca, belirti ve semptomların tanınması ve tıbbi yardım aranması konularında farkındalık yaratmak için görsel-işitsel materyaller hazırlanmaktadır.
    Bu materyaller; resmî web siteleri, sosyal medya platformları ve diğer iletişim kanalları aracılığıyla yayılmaktadır.
  • Risk altındaki bölgelere seyahat eden yolculara yönelik olarak, aşı öykülerinin kontrol edilmesi ve seyahatten en az 10 gün önce sarı humma aşısının uygulanması gerektiğine dair yayınlar yapılmıştır.
  • Brezilya, SISS-Geo sisteminin kullanımı konusunda toplum odaklı eğitimler düzenlemiştir. Ayrıca, Sağlık Bakanlığı ile eyalet ve belediye sağlık sekreterliklerinin sosyal medya hesapları üzerinden halkı bilgilendirmeye yönelik başka araçlar da kullanılmaktadır.

DSÖ Risk Değerlendirmesi

Sarı humma, Amerika Bölgesi'nde endemik olan veya endemik bölgeleri bulunan şu on iki ülke ve bir bölgede görülen, akut seyirli, kanamalı bir hastalıktır:
Arjantin, Bolivya Çokuluslu Devleti, Brezilya, Kolombiya, Ekvador, Fransız Guyanası, Guyana, Panama, Paraguay, Peru, Surinam, Trinidad ve Tobago ile Venezuela Bolivarcı Cumhuriyeti.

Klinik açıdan, sarı humma; arenavirüs, hantavirüs veya dang humması gibi diğer viral hemorajik ateşlerden ayırt edilmesi zor olabilir. Bu durum özellikle dang salgınlarının sürdüğü ortamlarda, sağlık çalışanlarının sarı humma vakalarını tanıma ve yönetme konusundaki deneyiminin sınırlı olduğu yerlerde erken teşhisi zorlaştırmaktadır.
Sarı humma, tarih boyunca birçok yüksek ölüm oranlı salgına neden olmuştur.

1960–2022 yılları arasında, Amerika kıtasında toplam 9.397 doğrulanmış sarı humma vakası ve 3.315 ölüm bildirilmiştir. Bu vakaların çoğu şu üç ülke tarafından bildirilmiştir:

  • Bolivya: %16 (1.553 vaka, 516 ölüm),
  • Brezilya: %36 (3.443 vaka, 1.192 ölüm),
  • Peru: %35 (3.281 vaka, 1.343 ölüm).

2023 yılında, Amerika Bölgesi’nden dört ülke 41 doğrulanmış sarı humma vakası, 23 ölüm bildirmiştir:

  • Bolivya: 5 vaka, 2 ölüm
  • Brezilya: 6 vaka, 4 ölüm
  • Kolombiya: 2 vaka, 1 ölüm
  • Peru: 28 vaka, 16 ölüm

2024 yılında, beş ülkede 61 insan vakası doğrulanmış, bunlardan 30’u ölümle sonuçlanmıştır:

  • Bolivya: 8 vaka, 4 ölüm
  • Brezilya: 8 vaka, 4 ölüm
  • Kolombiya: 23 vaka, 13 ölüm
  • Guyana: 3 vaka
  • Peru: 19 vaka, 9 ölüm

2025 Şubat ayında gerçekleştirilen DSÖ Hızlı Risk Değerlendirmesi'ne göre, 2024’ün son çeyreğinde ve 2025’in başlarında sarı humma vakalarında yaşanan artış nedeniyle, Amerika Bölgesi’ndeki (özellikle endemik ülkelerdeki) halk sağlığı riski "yüksek" olarak değerlendirilmiştir.

COVID-19 pandemisinden önce bile bölgesel sarı humma aşı kapsamı ideal düzeyde değildi (%61). 2020–2023 döneminde aşı kapsamı önemli ölçüde düşmüş, bu da tüm endemik ülkelerde duyarlı nüfusun artmasına neden olmuştur.
2023’te yalnızca Ekvador ve Guyana, %95 ve üzeri aşı kapsamına ulaşabilmiştir.
Surinam ile Trinidad ve Tobago, %90–94 arası kapsama sahipti.
Ancak şu ülkeler %80’in altında aşı kapsamına sahipti:

  • Arjantin,
  • Bolivya Çokuluslu Devleti,
  • Brezilya,
  • Panama,
  • Peru,
  • Venezuela Bolivarcı Cumhuriyeti

Kolombiya (Tolima) ve Brezilya (São Paulo) gibi Amazon Havzası dışındaki bölgelerde sarı humma vakalarının görülmesi endişe vericidir.
Kolombiya’da yeni etkilenen bölgelerde, önceden geniş ölçekli önleyici müdahalelerin yapılmamış olması nedeniyle nüfus büyük ölçüde duyarlıdır.

Amerika kıtasında sylvatic (orman kökenli) bulaş döngüleri arttığında, kentsel ortamlara yayılma riski ortaya çıkmakta, şehirlerde gerekli önlemler alınmadığı takdirde uluslararası yayılma potansiyeli oluşmaktadır.

Amerika kıtasında doğrulanmış sarı humma vakalarındaki artış, şu ihtiyaçların altını çizmektedir:

  • Gözetimin güçlendirilmesi
  • Risk altındaki nüfusun aşılanması
  • Sarı humma bulaş riski olan bölgelere gidecek kişilere yönelik etkili risk iletişimi stratejileri geliştirilmesi

Vakaların büyük çoğunluğunda, enfeksiyonun ormanlık alanlarla ilgili faaliyetler sırasında gerçekleştiği göz önüne alındığında;
oduncular, çiftçiler ve eko-turizm sektöründe çalışanlar gibi grupları hedef alan yaklaşımlar kritik önem taşımaktadır.

Klinik yönetimde en iyi uygulamaların, özellikle:

  • erken tanı,
  • hızlı sevk,
  • ağır vakaların zamanında tedavisi konularında, endemik bölgelerdeki sağlık çalışanlarına ulaştırılması gerekmektedir.

Ayrıca, ülkelerin aşı stoku bulundurması, potansiyel salgınlara hızlı yanıt verilebilmesini sağlar (aşı arzına bağlı olarak).

Genel risk, Amerika Bölgesi’nde —özellikle de endemik ülkelerde— yüksek olarak sınıflandırılmıştır.

Amerika kıtasındaki endemik ülkeler gözetim, laboratuvar tanı kapasitesi ve aşılama faaliyetlerini güçlendirmiş olsa da, küresel sarı humma aşı arzı son yıllarda dalgalı bir seyir izlemiştir.
Bu durum, duyarlı bireylerin aşıya erişimini azaltmakta, salgınlara etkili yanıt verilmesini engelleyebilmektedir.
2025 yılı başı itibarıyla, bölgede mevcut sarı humma aşı arzı, rutin bölgesel talebi karşılamada ciddi şekilde yetersizdir.

DSÖ Tavsiyesi

Sarı humma, salgın yapma potansiyeline sahip, sivrisinek kaynaklı, aşıyla önlenebilir bir hastalıktır ve virüs, insanlara esas olarak Aedes ve Haemagogus cinsi enfekte sivrisineklerin ısırması yoluyla bulaşır.

Özellikle gündüz aktif olan Aedes aegypti gibi sivrisineklerin kentsel alanlarda yaygınlaşması, bulaşmayı önemli ölçüde artırabilir. Bu durum özellikle nüfus yoğunluğu yüksek bölgelerde geçerlidir.

Gözetim

DSÖ, aktif gözetimin, sınır ötesi koordinasyonun ve bilgi paylaşımının önemini vurgular.
Şüpheli vakaların araştırılması ve test edilmesi, salgınların kontrol altına alınması ve önlenmesi için kritik öneme sahiptir.
Gözetim sistemlerinin, şüpheli vakaların laboratuvar testleriyle desteklenen araştırmalarla güçlendirilmesi önerilmektedir.

Aşılama – Birincil Önleme Aracı

Aşılama, sarı hummanın önlenmesi ve kontrolü için birincil araçtır.
DSÖ’nün Sarı Humma Salgınlarını Ortadan Kaldırma Stratejisi (EYE), sarı humma bildiren ülkelerde aşılamayı önceliklendirir ve 9 ay üzeri bireyler için aşının rutin bağışıklama takvimine entegre edilmesini savunur.
DSÖ, rutin programlar ve toplu aşılama kampanyaları yoluyla aşı kapsamını genişletmeye destek verir.
Amaç, toplum bağışıklığını artırmak ve salgın riskini azaltmaktır.

Vektör Kontrolü ve Risk İletişimi

Kentsel alanlarda etkili vektör kontrolü ve genel sivrisinek ısırığından korunma stratejileri, bulaşmanın önlenmesinde önerilmektedir.
DSÖ, Üye Devletleri;

  • seyahat edenleri sarı humma riski ve alınması gereken önlemler hakkında bilgilendirmeye,
  • belirti gelişmesi durumunda derhal tıbbi yardım alınmasını teşvik etmeye çağırır.
    Bu yaklaşım, enfekte yolcular aracılığıyla yerel bulaşma döngülerinin başlamasını önlemeye yardımcı olur.

Uluslararası Seyahat ve Ticaret

DSÖ’nün belirlediği şekilde, sarı humma bulaşma riski bulunan bölgelere (yani virüsün kalıcı veya dönemsel dolaşımına dair kanıt bulunan yerlere) seyahat eden 9 ay ve üzeri tüm uluslararası yolcuların aşılanması önerilmektedir.

Aşı, güvenli ve etkilidir, ömür boyu koruma sağlar.
Ancak, 9 aydan küçük bebekler ile hamile veya emziren kadınlar için, yüksek riskli durumlarda yarar-zarar dengesi gözetilerek aşı uygulanması tavsiye edilir.

Uluslararası Sağlık Tüzüğü (UST) uyarınca, bir ülke:

  • gelen ve/veya giden yolculardan sarı humma aşısı belgesi talep etme hakkına sahiptir.
    Seyahat amacıyla uygulanan aşı, Uluslararası Aşılama veya Profilaksi Sertifikası (ICVP) üzerine belgelenmelidir ve DSÖ onaylı sarı humma aşısının tek bir dozunun uygulanması, geçerli ve ömür boyu bağışıklık sağladığı kabul edilmelidir.

Sarı humma bulaşma paternleri sürekli değişebildiğinden, DSÖ, Üye Devletlerin en güncel bilgi ve kılavuzlara DSÖ’nün Uluslararası Seyahat ve Sağlık internet sitesinden ulaşmasını tavsiye eder.
Yerel sağlık otoriteleri, sarı humma hastalığını önlemeye ve kontrol altına almaya yönelik etkili önlemlerin uygulanabilmesi için DSÖ ve diğer ilgili paydaşlarla yakın iş birliği içinde olmalıdır.

DSÖ, Amerika Bölgesi’ndeki mevcut sarı humma salgınına ilişkin olarak seyahat veya ticaret kısıtlamalarının uygulanmasını önermemektedir.
Bunun yerine, seyahat eden kişilerin aşı ve korunma önlemleri hakkında bilinçlendirilmesine yönelik sürekli çaba gösterilmesi teşvik edilmektedir.

İlave Bilgi:

Etiketler:
Sarıhumma


Habere Dahil Ülkeler:
BREZİLYA BOLİVYA KOLOMBİYA EKVADOR PERU

Kaynak: https://www.who.int/emergencies/disease-outbreak-news/item/2025-DON570